ODCINEK 27 Ś jak Śmierć dr hab. Lech Giemza profesor KUL
POSŁUCHAJ
DO POBRANIA
KONSPEKT I SPIS LEKTUR
- Część wprowadzająca definicyjno-wyjaśniająca czym jest zjawisko śmierć:
stan charakteryzujący się ustaniem oznak życia, spowodowany nieodwracalnym zachwianiem równowagi i załamaniem wewnętrznej organizacji ustroju.
Ciała martwych organizmów zaczynają rozkładać się po krótkim czasie od momentu śmierci.
Wspólnym elementem większości wierzeń ludów świata jest życie pozagrobowe, które w zależności od popełnionych przez człowieka czynów może być dla niego nagrodą lub sądem oraz karą;
- opisywanie kolejnych pozycji literackich z zakresu „śmierć” z częścią cytatów odpowiadających zagadnieniu:
- w literaturze śmierć jest tematem ważnym, częstym;
- śmierć obdarzamy znaczeniem
Śmierć jest nieuchronnym elementem ludzkiego przemijania, a jednocześnie stanowi moment, którego prawie wszyscy obawiają się najbardziej. Przez wieki inspirowała ona wielu twórców, którzy starali się ukazać jej oblicza i znaczenie w życiu. Motyw śmierci to częsty temat, pojawiający się w wielu gatunkach literackich i odzwierciedlający różne wymiary ludzkiej egzystencji.
Motyw śmierci w literaturze może być przedstawiany w sposób symboliczny, metaforyczny lub dosłowny poprzez opisy fizyczne zgonu, uczucia żalu i straty, refleksje nad nietrwałością ludzkiego życia, rozważania nad sensem egzystencji w obliczu śmierci, marność doczesnych spraw, czy też upływ czasu.
Średniowiecze demonstrowało śmierć jako ważny element, wpływający zarówno na sferę religijną, jak i codzienne doświadczenia ludzi tamtej epoki. W średniowiecznej literaturze i sztuce dużą popularność zyskał motyw umierania zwany ars moriendi, motyw danse macabre, czyli swoisty „taniec śmierci” oraz memento mori przypominający, aby pamiętać o śmierci.
Barok przedstawiał kres życia poprzez refleksję nad motywem vanitas, czyli tematem przemijalności życia. W oświeceniu śmierć postrzegano z punktu widzenia nauki. Natomiast w literaturze romantyzmu ukazywano ją jako wyzwolenie i ucieleśnienie wolności. To okres, w którym śmierć człowieka stanowiła formę wyswobodzenia od ziemskich trosk i nieszczęść.
Mitologia
Mitologia często traktuje śmierć jako istotny element życia, reprezentujący transformację, regenerację, czy też ponowne narodziny. Przykładem takiego mitu jest historia Eurydyki i Orfeusza. Eurydyka była piękną nimfą drzewną i żoną Orfeusza – króla Tracji, mającego talent do grania na lutni. Ktokolwiek ujrzał Eurydykę, od razu się z niej zakochiwał. Tak właśnie stało się z Aristajosem, który zaczął ją gonić. Wystraszona nimfa podczas swej ucieczki została ukąszona przez żmiję i wkrótce zmarła.
Zrozpaczony Orfeusz nie mógł znaleźć ukochanej, więc zdecydował udać się do podziemi. Dzięki swojemu darowi muzycznemu udało mu się przekonać Hadesa, aby Eurydyka opuściła krainę zmarłych. Jedynym warunkiem jej powrotu było to, że Orfeusz musiał iść przodem i nie wolno było mu spojrzeć na żonę, dopóki nie opuszczą krainy zmarłych. Bohater nie mógł się powstrzymać i odwrócił się, by spojrzeć na Eurydykę. Ta chwila zadecydowała o jej ponownej śmierci i utracie na zawsze. Mit ukazuje tragiczny aspekt ludzkiego życia, związany z tęsknotą, stratą i niemożnością odwrócenia niektórych decyzji oraz nieuchronnością śmierci.
Mitologiczne spojrzenie na śmierć pojawia się również w micie o Syzyfie. Władca Koryntu, imieniem Syzyf, jest ulubieńcem bogów i często uczestniczy w ich biesiadach na Olimpie. Bohater ma również skłonności do plotkarstwa. Pewnego razu wyjawia ważny sekret Zeusa. Ten w odwecie posyła do niego boga śmierci – Tanatosa. Przebiegły Syzyf więzi go. Dzięki temu, ludzie na świecie przestają umierać. W końcu Tanatos zostaje uwolniony przez Aresa. Bogowie ponownie próbują zesłać Syzyfa do Hadesu, ale i tym razem bohater okazuje się sprytniejszy i zakasuje żonie pochówku swojego ciała.
Dusza Syzyfa błąka się po brzegach Styksu i nie może wejść do świata zmarłych. Dlatego Pluton pozwala powrócić mu na ziemię, aby ukarał żonę. Władca Koryntu wykorzystuje okazje i ukrywa się, zostając zapomniany. Gdy tylko bogowie przypominają sobie o nim, decydują się go ukarać. Od tej chwili Syzyf musi toczyć pod górę kamień, który za każdym razem spada. Jego historia odzwierciedla skryte i daremne pragnienia wielu ludzi, chcących wywinąć się od nieodwracalnej śmierci.
Biblia
W Biblii motyw śmierci jest głęboko zakorzeniony zarówno w kontekście kary za grzech, jak i nadziei na zmartwychwstanie i życie wieczne dzięki nieśmiertelności duszy. Chrześcijaństwo w swoim światopoglądzie odbiera śmierć Jezusa na krzyżu jako akt ofiary, w wyniku której ludzkość może uzyskać zbawienie. Jezus, jako Syn Boży, oddał swoje życie w ofierze za grzechy ludzkości, tworząc drogę do pojednania z Bogiem. Dlatego Jego śmierć i poświęcenie ma głęboki sens oraz jest wyrazem nieskończonej miłości do ludzi.
Księga Rodzaju opisuje wprowadzenie śmierci do świata w wyniku grzechu pierworodnego Adama i Ewy. Bóg ostrzegał ich, że jeśli zjedzą z drzewa poznania dobra i zła, na pewno umrą. Pierwsi ludzie łamią nakaz, poddając się kuszeniu przez węża, uznawanego tradycyjnie za szatana. Zjadając owoc z zakazanego drzewa, wprowadzają grzech do świata, a śmierć staje się nieodłączną częścią ludzkiego losu.
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią - autor anonimowy
W literaturze średniowiecza motyw śmierci często przedstawiany jest poprzez różnorodne symbole oraz metafory, które oddają jej uniwersalny charakter. Jednym z najbardziej znanych obrazów śmierci jest motyw danse macabre, znany także jako taniec śmierci, który został przedstawiony w wierszowanym dialogu pt. „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią” anonimowego autorstwa. Obraz ten przypomina o równości wszystkich przed obliczem nieuchronnego zakończenia ziemskiej wędrówki.
Średniowieczny utwór przedstawia rozmowę człowieka ze śmiercią. Jej uosobieniem jest tutaj kostucha. To ponura postać przypominająca człowieka, z rozkładającym się ciałem, ubrana w czarną opończę z kapturem i trzymająca kosę – jej nieodłączny atrybut. Takie przedstawienie pomagało ludziom oswoić się i przełamać strach przed odejściem z tego świata. Człowiek, który prowadzi z nią rozmowę, to wielki mędrzec Polikarp. Podmiot liryczny pragnie spotkać śmierć w jej realnej postaci i prosi o to Boga. Wizerunek śmierci wywołuje na nim ogromne wrażenie i pada jak nieżywy. Gdy Polikarp dochodzi do siebie, pyta kostuchę, czy da się ją przekupić. Śmierć wyśmiewa jego postawę, bowiem nie daje się nikomu przekonać i mówi, że wszyscy, niezależnie od statusu społecznego, muszą jej ulec.
Jan Kochanowski - Treny
„Treny” to cykl dziewiętnastu utworów nazywanych traktatem filozoficznym, których autorem jest Jan Kochanowski. Wiersze powstały po śmierci jego ukochanej córeczki Urszulki. Autor opisuje swoją rozpacz, szok, a także próby zrozumienia sprawiedliwości w obliczu odejścia niewinnego dziecka. Rozważa również sens ludzkiego istnienia, szczególnie w obliczu nagłej utraty bliskiej osoby. Poeta szuka swego pocieszenia w wierzeniach religijnych, zastanawiając się nad miejscem po śmierci córki w niebie i nad boskimi planami. Język poetycki jest pełen ekspresyjnych obrazów, metafor i symboli, które wyrażają nieopisaną żałobę ojca. Dlatego „Treny” stanowią najbardziej autobiograficzne dzieło poety.
Tadeusz Różewicz - Ocalony
- II wojna światowa - zrównanie śmierci człowieka ze zwierzętami
Mam dwadzieścia cztery lata
ocalałem
prowadzony na rzeź.
To są nazwy puste i jednoznaczne:
człowiek i zwierzę
miłość i nienawiść
wróg i przyjaciel
ciemność i światło.
Człowieka tak się zabija jak zwierzę
widziałem:
furgony porąbanych ludzi
którzy nie zostaną zbawieni.
Pojęcia są tylko wyrazami:
cnota i występek
prawda i kłamstwo
piękno i brzydota
męstwo i tchórzostwo.
Jednako waży cnota i występek
widziałem:
człowieka który był jeden
występny i cnotliwy.
Szukam nauczyciela i mistrza
niech przywróci mi wzrok słuch i mowę
niech jeszcze raz nazwie rzeczy i pojęcia
niech oddzieli światło od ciemności.
Mam dwadzieścia cztery lata
ocalałem
prowadzony na rzeź.
Adam Mickiewicz- Pan Tadeusz
- śmierć księdza Robaka – spowiedź księdza Robaka cytat:
„Na koniec, jakby ślepym chciał uderzyć ciosem, Zasłonił oczy ręką i rzekł mocnym głosem: «Jam jest Jacek Soplica…» Klucznik na to słowo Pobladnął, pochylił się i, ciała połową Wygięty naprzód, stanął, zwisł na jednej nodze, Jak głaz lecący z góry, zatrzymany w drodze. «Panie Rębajło, rzekł Ksiądz, już mię nie zatrwożą Gniewy ludzkie, bo jestem już pod ręką Bożą; Zaklinam cię na imię Tego, co świat zbawił I na krzyżu zabójcom swoim błogosławił, I przyjął prośbę łotra; byś się udobruchał I to, co mam powiedzieć, cierpliwie wysłuchał; Sam przyznałem się, muszę dla ulgi sumnienia Pozyskać, a przynajmniej prosić przebaczenia; Posłuchaj mej spowiedzi; potem zrobisz sobie Ze mną, co zechcesz». I tu złożył ręce obie Jak do pacierza; Klucznik cofnął się zdumiony, Uderzał ręką w czoło i ruszał ramiony …”
– pogodzenie się ze śmiercią;
Bolesław Prus - Lalka
- śmierć Rzeckiego – bohater jest przekonany, że jeszcze będzie długo żył, wspomina całe życie; powraca pamięcią do przeszłości; przypomina mu się ojciec; ale tez pojawia się ciemność, czarność;
Coś jakby zawadzało mu w lewym płucu.
"Astma?... - mruknął. - Muszę ja się na serio wziąć do kuracji. Inaczej za pięć, sześć lat zostałbym kompletnym niedołęgą... Ach, gdybym się był spostrzegł dziesięć lat temu!..."
Przymknął oczy i zdawało mu się, że widzi całe swoje życie, od chwili obecnej aż do dzieciństwa, rozwinięte na kształt panoramy, wzdłuż której on sam płynął dziwnie spokojnym ruchem... Uderzało go tylko, że każdy miniony obraz zacierał mu się w pamięci tak nieodwołalnie, iż w żaden sposób nie mógł przypomnieć sobie tego, na co patrzył przed chwilą. Oto obiad w Hotelu Europejskim z powodu otwarcia nowego sklepu... Oto stary sklep, a w nim panna Łęcka rozmawia z Mraczewskim... Oto jego pokój z zakratowanym oknem, gdzie przed chwilą wszedł Wokulski, kiedy powrócił z Bułgarii...
"Zaraz... Co to ja poprzednio widziałem..." - myślał.
Oto piwnica Hopfera, gdzie poznał się z Wokulskim... A oto pole bitwy, gdzie niebieskawy dym unosi się nad liniami granatowych i białych mundurów... A oto stary Mincel siedzi na fotelu i ciągnie za sznurek wiszącego w oknie kozaka...
"Czy ja to wszystko istotnie widziałem, czy mi się tylko śniło?... Boże miłosierny..." - szepnął.
Teraz zdawało mu się, że jest małym chłopcem i że podczas gdy jego ojciec rozmawiał z panem Raczkiem o cesarzu Napoleonie, on wymknął się na strych i przez dymnik patrzył na Wisłę w stronę Pragi... Stopniowo jednak obraz przedmieścia zatarł mu się przed oczyma i został tylko dymnik. Z początku był on wielki jak talerz, później jak spodek, a potem zmalał do rozmiarów srebrnej dziesiątki...
Jednocześnie ze wszystkich stron ogarnęła go niepamięć i ciemność, a raczej głęboka czarność, wśród której tylko ów dymnik świecił jak gwiazda o nieustannie zmniejszającym się blasku.
Nareszcie i ta ostatnia gwiazda zgasła...
Może zobaczył ją znowu, ale już nie nad ziemskim horyzontem.
Maria Konopnicka - „Nasza szkapa”
dzieci są światkami śmieci matki, ale przezywają bardziej śmierć konia; śmierć staje się czym banalnym, powszechnym;
Tadeusz Borowski - śmierci w czasie wojny
Literatura polska niejednokrotnie ukazuje motyw śmierci w czasie wojny m.in. w zbiorze opowiadań Tadeusza Borowskiego. Autor opisuje życie w okupowanej Warszawie oraz obozach koncentracyjnych. Śmierć jest wszechobecna. Ludzie ginęli z powodu głodu, chorób, przemocy fizycznej, czy też popełniali samobójstwo. Istota śmierci stanowiła tutaj sposób ucieczki przed nieznośnym cierpieniem, upokorzeniem i beznadziejnością przetrwania w warunkach obozowych. Odebranie sobie życia oznaczało dla niektórych możliwość zachowania choćby pozornego poczucia kontroli nad własnym losem. Ludzie tracili swoją tożsamość i godność, co wpływało na sposób, w jaki postrzegali śmierć.
Hanna Krall - Zdążyć przed Panem Bogiem
To literackie świadectwo o zagładzie żydów, a jego głównym tematem jest sama śmierć. Autorka z pomocą Marka Edelmana opisała wydarzenia związane z żydowskim powstaniem w getcie warszawskim z roku 1943. Panowały tam okropne warunki. Brakowało żywności, lekarstw i innych podstawowych produktów. Leżące na ulicy zwłoki stanowiły część dnia powszedniego.
Ludzie przebywający w obozach koncentracyjnych od początku wiedzieli, że są skazani na nieuchronną śmierć. Postanowili więc sami zadecydować, jak będzie wyglądać ich sposób umierania. Ruszyli do walki o swoją godność i wolność. Od samego początku byli świadomi, że nie mają najmniejszych szans w tej walce i nic nie wskórają wobec śmierci. Stała się ona dla nich jedynym sposobem ucieczki.
- XX w. śmierć w literaturze;
- śmierć wypieramy ze świadomości
Czesław Miłosz „Sens”
„Kiedy umrę, zobaczę podszewkę świata. Drugą stronę, za ptakiem, górą i zachodem słońca. Wzywajace odczytania prawdziwe znaczenie. Co się nie zgadzało, będzie sie zgadzało. Co było niepojęte, będzie pojęte …”
- podsumowanie odcinka przez eksperta.
NAWIĄZANIE DO UTWORÓW LITERACKICH
Tadeusz Różewicz „Wiersze”
Adam Mickiewicz „Pan Tadeusz”
Bolesław Prus „Lalka”
Maria Konopnicka „Nasza szkapa”
Czesław Miłosz „Sens”
ALFABET - ODCINKI
Przyjaźń Porażka Mądrość Tęsknota Liberalizm Laicyzm Uprzejmość Fantastyka Groteska Ekscentryzm Kontrkultura Romantyzm Życie Prawda Natura Cuda Prowincja - ujęcie drugie Historia Miasto Bieda Prowincja - ujęcie pierwsze Światło Modlitwa Piękno Tłum Starość Małżeństwo Jaźń Niewiara Ciało Sztuka Rytuał Świętość Samotność Humor Dzieciństwo bezczelność Śmierć Ironia Codzienność Patos Tragizm Ideologia CYNIZM OBOJĘTNOŚĆ UWAŻNOŚĆ Ojczyzna OJCOSTWO Dzikość Nienawiść Gościnność NADZIEJA DIALOG AMBICJA miłosierdzie dewocja wstyd gniew praca zabawa szczęście melancholia rozpacz głupota
STRONA GŁÓWNA ALFABETU LITERATURY POLSKIEJ
WIĘCEJ O PROJEKCIE
ALFABET, czyli...
Po dzieła literatury polskiej sięgać można z wielu powodów – obowiązku szkolnego, pasji czytelniczej, kontemplacji piękna wyrażonego w sztuce. Jednym z powodów zainteresowania może być próba znalezienia odpowiedzi na pytania odwiecznie i uniwersalnie ważne – czym są i jak mogą realizować się idee z którymi obcujemy na co dzień, stanowiące element naszych moralnych wyborów. Altruizm, bohaterstwo, cnota… układają się w alfabet wartości.
W tym aspekcie w polskiej literaturze możemy znaleźć różnorodność interpretacji, historycznych odniesień i form wyrazu, które świadczą o bogactwie rodzimej kultury budującej w ciągu wieków naszą narodową tożsamość, jej odniesień do światowego dorobku cywilizacyjnego, a w nim twórczego dyskursu, którego zawsze byliśmy aktywnym uczestnikiem. Inspiracja płynąca z literackich wzorców daje bezpośredni emocjonalny impuls do osobistej refleksji odbiorcy, systematyzuje wiedzę o historii idei, procesach kulturowych i pozwala zrozumieć zjawiska historyczne, których emanacją są literackie dzieła. Polska twórczość literacka daje cały wachlarz odpowiedzi na nurtujące nas dylematy zarówno moralne jak związane z narodową tożsamością. Pozostaje jednak pytanie, gdzie ich szukać?
WYKORZYSTANIE MATERIAŁÓW
Projekt „Alfabet literatury Polskiej” zakładając synkretyczną prezentację w twórczości polskich pisarzy ważnych dla każdego z nas idei, odpowiada na to pytanie w przystępnej i atrakcyjnej formie. Stanowi swoisty drogowskaz w świecie pełnym informacyjnego chaosu i wątpliwych ideałów. Naukowcy, literaturoznawcy, przedstawiciele środowisk akademickich zgodnie z przyjętym porządkiem alfabetycznym, prezentują odbiorcom projektu przekrojową panoramę dzieł literackich, w których podejmuje się tematykę idei i zjawisk z nimi związanych.
Projekt adresowany jest do wszystkich grup wiekowych, ze szczególnym akcentem na młodzież uczącą się, dzięki czemu stanowi materiał uzupełniający programy kształcenia w zakresie języka i literatury polskiej. W zamyśle przeznaczony jest w równej mierze dla odbiorców w Polsce, jak też Polonii i Polaków poza granicami kraju.
CELE PROJEKTU
Cele projektu "Alfabet literatury polskiej" to:
- Popularyzacja i upowszechnienie dorobku polskiej literatury w ujęciu odpowiadającym współczesnym trendom cywilizacyjnym koncentrującym się na pojęciach – ideach, aktualnych w bieżącym dyskursie kulturowym – w Polsce i za granicą, w środowiskach polskich i polonijnych oraz środowiskach autochtonicznych miejsc zamieszkania naszych rodaków.
- Zainteresowanie polskiej młodzieży w kraju i za granicą polską kulturą wyrażoną w rodzimych dziełach literackich, odpowiadającą na uniwersalne pytania jakie stawia sobie dorastające pokolenie.
Tym samym dostarczenie argumentów w potencjalnej dyskusji o wartości polskiej kultury. - Budowanie tożsamości i dumy narodowej poprzez wskazanie i omówienie literackich źródeł specyficznie polskich, a zarazem uniwersalnie ważnych, bo osadzonych w globalnym dorobku cywilizacyjnym.
- Dostarczenie materiałów uzupełniających proces kształcenia w zakresie literatury i języka polskiego dla szkół i ośrodków edukacyjnych w kraju i za granicą
- Popularyzacja czytelnictwa w języku polskim i nauki języka
- Pobudzenie dyskusji nad polskim dorobkiem literackim w aspekcie historii idei
ODBIORCA PROJEKTU
Grupę docelową stanowią:
- Polonia i Polacy poza granicami kraju – w szczególności polskie szkoły, ośrodki kultury polskiej, organizacje polskie i polonijne na obczyźnie
- Polacy w kraju – w szczególności młodzież kształcąca się na poziomie średnim i wyższym, jako materiał uzupełniający do zajęć z literatury i języka polskiego
- Ośrodki naukowe i badawcze w Polsce i za granicą zajmujące się literaturą polską (listy dialogowe w językach obcych umożliwią zrozumienie obcokrajowcom)
- Instytucje rządowe w gestii których leży upowszechnianie polskiej kultury i dziedzictwa narodowego oraz oświata polska
- Instytucje pozarządowe zainteresowane tematyką projektu
ALFABET JĘZYKA POLSKIEGO
Projekt dofinansowany przez Instytut Rozwoju Języka Polskiego
ze środków Ministra Edukacji Narodowej
Publikacja wyraża jedynie poglądy autora/ów i nie może być utożsamiana z oficjalnym stanowiskiem IRJP ani MEN